Τα βιβλιοπωλεία της διπλανής πόλης

Με γνώση και μεράκι αντιστέκονται στις μεγάλες αλυσσίδες και στην κρίση. Τα έχουν άνθρωποι οι οποίοι δίνουν αγώνα επιβίωσης. Τα βιβλιοπωλεία της γειτονιάς δεν είναι «πεταμένα» μαγαζιά στο πουθενά. Η συνοικία, όταν δεν κατεβαίνει στο κέντρο, τα στηρίζει, γιατί πάνω σ' αυτά έχει επενδύσει την αμεσότητα της επικοινωνίας. Εχουν το προνόμιο αυτά τα «μικρά» να μεταμορφώνονται, ιδιαίτερα κάτι Σάββατα, σε άτυπες λαϊκές συνελεύσεις ανταλλαγής ιδεών. Ο χάρτης των μικρών βιβλιοπωλείων δεν είναι μεγάλος. Ο αριθμός του, όμως, μπορεί να φέρει την αλλαγή. Αυτά τα βιβλιοπωλεία, κόντρα στις μεγάλες αλυσίδες, θα γνωρίσουν μεν την κρίση, απ' ό,τι δείχνουν τα πράγματα, αλλά δεν θα βουλιάξουν. Γιατί ικανοποιούν την ανάγκη του καθενός μας να αγαπήσει το μικρό, που είναι όμορφο. Και το όμορφο είναι ένας κόκκος αλατιού στη μαύρη, έτσι όπως κατάντησε, ζωή μας. 

«Βιβλία Βιβλία», Πατησίων

Ο Χρήστος Δαρδανός κατάγεται από την Υδρα, αλλά δεν έχει επάνω του τίποτα από ήρωα του 1821. Ούτε ευρύ μέτωπο, ούτε ευρύ στέρνο, ούτε μάτια που κοιτάζουν κατάματα το συνομιλητή του. Ρίχνει τα μάτια χαμηλά, πίσω από τα μυωπικά γυαλιά του, φωτογραφίζεται με το ζόρι, είναι σαν να βγαίνει στο φως από μια υπόγεια φυλακή. Και σε τέτοια μετατράπηκε η κάποτε φωτεινή στοά «Μπρόντγουεϊ» άλλων εποχών και αλλοτινών καιρών, όταν η Αγίου Μελετίου, που γωνιάζει με την οδό Πατησίων και «κοιτάει» προς την Κυψέλη, ήταν το κέντρο της αστικής Αθήνας. Της Αθήνας όπου στους δρόμους συνυπήρχαν αστοί, μεσοαστοί, μικροαστοί, εργάτες χειρώνακτες, χωρίς τίποτα να τους χωρίζει.

Τώρα είναι η στιγμή της συνάντησης των οικονομικών μεταναστατών με τους εναπομείναντες Αθηναίους και τους επήλυδες της περιφέρειας. Από αυτή τη συνάντηση δημιουργείται πολλές φορές ένα εκρηκτικό μίγμα συγκρουσιακής χημείας επί δικαίους και αδίκους. Το βιβλιοπωλείο «Βιβλία Βιβλία», με την παλιομοδίτικη χίπικη επιγραφή που έχει πάνω της τη σκόνη του '70, αφού πρωτάνοιξε το 1973, ένα χρόνο πριν πέσει η δικτατορία. Πρώτος ιδιοκτήτης ο πατέρας Δαρδανός. Στα οκτώ χρόνια, το 1981, μπήκε στην επιχείρηση ο γιος Χρήστος, ο οποίος παράτησε την τότε Βιομηχανική Πειραιά. Μετά ο γιος έγινε πατέρας.

Το 1996 το λιλιπουμαγαζάκι με μεγάλη βιτρίνα στη στοά, στο οποίο χωράνε ίσα ίσα ο ιδιοκτήτης και ένας πελάτης, κόντεψε να βάλει λουκέτο. Η στοά ακόμη ευημερούσε, ζώντας από τις τελευταίες μέρες της ακμής του.

«Ηθελα να κλείσω και επειδή είχα πολλά βιβλία σκέφτηκα να τα βγάλω στην είσοδο της στοάς», θυμάται ο 57χρονος Χρήστος Δαρδανός το πώς ένιωσε τη χρονιά της κρίσης. Σ' αυτό το σημείο επί της οδού Αγίου Μελετίου «τσίμπησε» πελατεία. Τότε λειτούργησε το «φτωχό» του μυαλό και άρχισε να συγκεντρώνει τα αντίτυπα βιβλίων ενός «κατώτερου θεού»: τα ταλαιπωρημένα, τα χτυπημένα, αυτά τελοσπάντων που οι εκδότες τα θεωρούν κακέκτυπα. Το λαμπάκι του μυαλού είχε ανάψει: όλα τα βιβλία με έκπτωση 50% επί της αρχικής τιμής του καταλόγου του εκδότη. Δεν δημιουργήθηκαν ουρές, αλλά το «φίδι» της επιβίωσης είχε πάψει να φωλιάζει μέσα του.

Αυτός ο άνθρωπος της ανήλιαγης στοάς εξακολουθεί να διαβάζει εφημερίδα και να ενημερώνεται από αυτήν με το φανατισμό των πρώτων χριστιανών. Δεν είναι προς κοροϊδία η επιλογή του. Πηγαίνει κάθε μεσημέρι στο περίπτερο να την αγοράσει τελετουργικά. Την απολαμβάνει, την ξεκοκαλίζει, όπως και τα περισσότερα βιβλία που εμπορεύεται. Τα εμπορεύεται; Τα χαρίζει. Λιγοστές οι ανάγκες του κι ας έχει δύο παιδιά.

Οι ηλικίες οι οποίες δεν φοβούνται να μπουν στα «Βιβλία Βιβλία» είναι από 40 έως 60 ετών, ενώ από αυτές το 80% είναι γυναίκες και κυρίως αναγνώστριες αισθηματικών μυθιστορημάτων. Οι ξένοι δεν αγοράζουν, εκτός από κανένα λεξικό.

Η τελευταία δεκαπενταετία ανέβασε τις μηχανές της παραγωγής τίτλων, που στην πλειονότητά τους αξίζουν. Ξεχωρίζει την εκλαϊκευμένη επιστήμη. Από τα μυθιστορήματα, την ογκώδη «Ιστορία του Ζιλ Μπλας ντε Σαντιλιάν» του Αλέ Ρενέ Λεσάζ.

Κρίση και πάλι κρίση. Η απάντηση: Μαρκ Ρος «Η Τράπεζα. Πώς η Goldman Sachs κυβερνά τον κόσμο» και Ναόμι Κλάιν «Το δόγμα του σοκ. Η άνοδος του καπιταλισμού της καταστροφής». Και ο χρόνος που σταμάτησε, μετά από μία βιβλική καταστροφή αξιών: Καβάφης, Καζαντζάκης, Ελύτης, Σεφέρης, Ρίτσος. 

«Κλεψύδρα», Νέος Κόσμος

Η Σοφία Μπαζανή, στα 49 της χρόνια, δεν έχει τίποτα το υστερόβουλο στο βλέμμα της. Το βιβλιοπωλείο της «Κλεψύδρα», χωμένο στη μικροαστική περιοχή - πολυκατοικιούπολη του Νέου Κόσμου, επιβιώνει από την ίδια της την ενέργεια. Κι όταν την έχει χάσει, την ξαναβρίσκει μέσα από την επικοινωνία των συστηματικών πελατών της. «Κατά συνείδηση», είναι η απάντηση-κλειδί στην ερώτησή μας, γιατί επέλεξε να ανοίξει βιβλιοπωλείο. Ηταν το 1997 και το επάγγελμά της εξασφαλισμένο: νηπιαγωγός. Κι όμως άφησε πίσω της σπουδές και ένα μη υποθηκευμένο μέλλον, έστω και δύσκολο, για να εμπλακεί στην αβεβαιότητα του εμπορίου. Η «βεντάλια» των αγορών της ανοίγει και κλείνει, πάντα κοιτώντας προς τον πελάτη, ο οποίος δεν είναι ο απρόσωπος καταναλωτής των μεγάλων βιβλιοπωλικών αλυσίδων. «Εχει δημιουργηθεί ανάμεσά μας μία αμφίδρομη σχέση εμπιστοσύνης», περιγράφει την προσπάθεια του φιλότιμου αναγνώστη να γεφυρώσει τη δική του γνώση και την άγνοια του βιβλιόφιλου-αγοραστή.

Και όποιος νομίζει ότι αυτό το μικρό γωνιακό βιβλιοπωλείο «σιτίζεται» από τα ογκώδη μπεστ-σέλερ αγάπης και μίσους έχει κάνει μέγα λάθος. Στην ντάνα με την τελευταία παραγγελία, δεν βλέπεις μόνον τη Λένα Μαντά και τη Νικόλ-Αννα Μανιάτη -διόλου ευκαταφρόνητες, αφού είναι ο οικονομικός πνεύμονας της επιβίωσης. Η Μάρω Δούκα του κατοχικού μυθιστορήματος «Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ», η Ρέα Γαλανάκη των δοκιμίων «Από τη ζωή στη λογοτεχνία» και ο Νταβίντ Γκρόσμαν του σπαρακτικού έπους «Στο τέλος της γης» έχουν το δικαίωμά τους στο «ταπεινό» βιβλιοπωλείο της γειτονιάς. Κι ανάμεσά τους το πρώτο των πρώτων ευπώλητο του δόκτορα Πολ Χοκ «Κατάθλιψη τέλος», λόγω δύσκολης οικονομικής συγκυρίας, που έχει οδηγήσει την ψυχολογία μας κάπου στον πάτο του βαρελιού.

Ο μέσος όρος ηλικίας κυμαίνεται από τα 35 ώς τα 40, με τις γυναίκες να έχουν την πρωτιά στους συστηματικούς αναγνώστες, έστω κι αν χρειάζεται να πληρώνουν ακριβά τα ογκώδη ερωτικά μυθιστορήματα. Οι «σκληροί» άντρες δείχνουν τα δόντια της λογικής ερμηνείας του κόσμου με κάμποσα βιβλία φιλοσοφίας, δοκιμίου, ιστορίας, πολιτικής και κοινωνιολογίας. Η Σοφία Μπαζανή δεν αρνείται ότι η διαφήμιση, είτε με ρεκλάμες είτε με έμμεσο τρόπο, μέσω δημοσιευμάτων ή τηλεοπτικών εκπομπών, επηρεάζει τις αγοραστικές επιλογές.

«Ο Ελληνας θεωρεί πολυτέλεια την αγορά βιβλίων και είναι από τα πρώτα αγαθά τα οποία περικόπτει. Σε αντίθεση, οι γονείς των οικονομικών μεταναστών ενδιαφέρονται για τα παιδιά τους. Δεν θέλουν να τους λείψει η μόρφωση», διαπιστώνει η βιβλιοπώλις της γειτονιάς, ενώ γνωρίζει ότι δεν έχει τη δύναμη μ' ένα βιβλίο να βάλει στοπ στη διακίνηση ναρκωτικών που γίνεται στο κοντινό σχολείο. Σηκώνει το χέρι και μου δείχνει πού βρίσκεται, με μία έκφραση στο πρόσωπο ανημπόριας μπροστά στο αδύνατο. «Αυτόν γνωρίζουμε, αυτόν εμπιστευόμαστε», είναι ορισμός της έννοιας του διαχρονικού συγγραφέα και του διαχρονικού βιβλίου. Ο κατάλογος παραπάνω από αναμενόμενος: Νίκος Καζαντζάκης, Αγγελος Τερζάκης, Μαρία Ιορδανίδου, Στρατής Μυριβήλης, Διδώ Σωτηρίου, Οδυσσέας Ελύτης, Γιάννης Ρίτσος, Κική Δημουλά. 

«Λεμόνι», Θησείο

Το 1998 φαντάζει στον Σπύρο Τσιτσέ μακρινό, γιατί είναι το έτος της τολμηρής κίνησης, της τυχερής ριξιάς των ζαριών, με μόνο στόχο να κάνει κοινό κτήμα μια καλή ιδιωτική βιβλιοθήκη. Δεκατέσσερα χρόνια μετά, στα 45 του, δεν γλείφει τις πληγές των κόπων του. Τις δείχνει με την υπερηφάνεια εκείνη, κι ας την καθηλώνει η χαμηλή φωνή, η οποία είναι αποτέλεσμα εργασίας και επιμονής. Η εργατικότητα και η βούληση για επιβίωση, δύο θεές, όταν κερδίζεις. Οταν χάνεις, γίνονται οι δαίμονές σου.

Σε μια κατ' εξοχήν μικροαστική πολυκατοικία στον πεζόδρομο της οδού Ηρακλειδών, εκεί όπου τα μαγαζάκια λιανικού εμπορίου επιβιώνουν σαν παμπάλαιες επιγραφές «Πίστωσις δεν δίδεται», «κατεβαίνουν» τα σκαλάκια του ημιυπόγειου βιβλιοπωλείου «Λεμόνι». Σκέτη η λέξη, χωρίς το άρθρο της. Λεμόνι, όπως το χρώμα του όταν είναι άγουρο, το πράσινο της ηρεμίας, το χρώμα που συμβολίζει τη γήινη πνευματικότητα.

Ο Σπύρος Τσιτσές εργάστηκε τα πρώτα χρόνια της επαγγελματικής του επιβίωσης στο χώρο της πληροφορικής. Το καλοστημένο σάιτ του «Λεμονιού» οφείλει πολλά στην τεχνογνωσία του. Μέχρι εκεί. Το μεγάλο του πασιόν ήταν, είναι και θα είναι το βιβλίο. Οχι, το οποιοδήποτε. Το καλό, το ποιοτικό βιβλίο. Ομως, η «τρέλα» έχει ειδικότητα στη λογοτεχνία, την ποίηση, το θέατρο, το δοκίμιο, την τέχνη, τη φιλοσοφία. Κι όχι αποκλειστικά στη μορφή του τυπωμένου βιβλίου. Η ψηφιακή βιβλιοθήκη με παραστάσεις θεάτρου, χορού, όπερας, με την υπογραφή μεγάλων σκηνοθετών και πρωταγωνιστών καθημερινώς εμπλουτίζεται. Εδώ, οι επιλογές του βιβλιοπώλη συμπίπτουν μ' αυτές του πελάτη. Και οι πελάτες είναι απαιτητικοί, όχι από καπρίτσιο, αλλά γιατί γνωρίζουν την καλλιτεχνία από μέσα, ως δημιουργοί: είναι σκηνοθέτες, ηθοποιοί, συγγραφείς, εικαστικοί.

Σ' αυτόν εδώ το χώρο με τα ξύλινα ράφια, που φαντάζουν παλαιικά, οι γυναίκες διαβάζουν περισσότερο μυθιστορήματα και διηγήματα. Οχι κατ' ανάγκην από τα εμπορικά, αφού εδώ η επιλογή είναι αυστηρή, χωρίς να είναι «μεταλλική». Ο αντρικός πληθυσμός επιμένει ιστορικά, δοκιμιακά και φιλοσοφικά. Ο μέσος όρος ηλικίας είναι τα σαράντα, δηλαδή η πρώτη ωριμότητα και η οικονομική αυτάρκεια.

Η οικονομική κρίση για το «Λεμόνι» είναι μία πρόκληση. «Ο κόσμος συγκεντρώνεται σε μικρά βιβλιοπωλεία, γιατί έχει προσωπική επαφή με τον βιβλιοπώλη και ανταλλάσσει απόψεις», εκτιμά ο Σπύρος Τσιτσές. Η αναγνωστική ανάσχεση στον οικονομικό κατήφορο έρχεται με τα βιβλία: «Μανιφέστο των ανήσυχων οικονομολόγων. Κρίση και χρέη στην Ευρώπη: 10 μύθοι και 22 μέτρα που προτείνουμε για να βγούμε από το αδιέξοδο», Αλέν Τουρέν «Μετά την κρίση. Από την κυριαρχία των αγορών στην αναγέννηση της κοινωνίας», Ναόμι Κλάιν «Το δόγμα του σοκ. Η άνοδος του καπιταλισμού της καταστροφής».

Αν το όνομα του Ντοστογέφσκι δεν ξαφνιάζει στην κατηγορία «Διαχρονικοί συγγραφείς», ξαφνιάζει το γεγονός ότι στο «Λεμόνι» ξεπουλάει η ασιατική και ειδικότερα η ιαπωνική ποίηση.

Αλλά είπαμε, το «Λεμόνι» παίζει με τις εξαιρέσεις. Καβάφης, Ελύτης, Καρούζος, Αγγελάκη-Ρουκ είναι οι ποιητές της πρώτης ζήτησης. Τα ποιητικά βιβλία του Γιάννη Βαρβέρη, τα οποία εκτίθενται στη βιτρίνα, δεν είναι εκεί μόνο λόγω του θανάτου του. Ανέκαθεν τα προτιμούσαν οι «ημιυπόγειοι» αναγνώστες. 

«Ναυτίλος», Εξάρχεια

Δεν είναι οι τρεις σωματοφύλακες. Το μόνο κοινό που έχουν με τους πρωταγωνιστές τού πατρός Αλέξανδρου Δουμά είναι η αλληλεγγύη τους. Αλληλέγγυοι κυρίως στις δυσκολίες, σε δύσκολους καιρούς, με τα οικονομικά τους να βασίζονται ακόμη και σε δανεικά. Οχι, όμως, δανεικά και αγύριστα.

Το βιβλιοπωλείο «Ναυτίλος» παίζει με τη ναυτική ορολογία, ανακαλώντας τον παλαιό οδηγό «Οδηγίαι προς ναυτιλλομένους». Η οδός Χαριλάου Τρικούπη είναι ένας δρόμος-πέρασμα, από και προς το κέντρο, περισσότερο γέρνει στην οδό Σόλωνος του παλαιού Χημείου και δεν είναι δύσκολο να καταχωριστεί στα Εξάρχεια, αφού τον χωρίζουν το πολύ πεντακόσια μέτρα από αυτή την εμβληματική γειτονιά της Αθήνας.

Ετος ίδρυσής του, το γύρισμα του νέου αιώνα, το 2000. Ισότιμοι μέτοχοι ο Γιώργος Τσάκαλος, ο Δημήτρης Πιπίνης και ο Κώστας Χριστόπουλος. Πριν από δέκα χρόνια και βάλε ήταν «παιδιά» - και οι τρεις απόφοιτοι Λυκείου. Σήμερα, ο πρώτος βρίσκεται στα 53 του, ο δεύτερος στα 55 του και ο τρίτος στα 44 του. Η προβολή με όρους βιτρίνας υπακούει στο σύνθημα «Οχι στα εύκολα!». Υπηρετεί τα απαιτητικά, τα δοκιμιακά, τα ιστορικά και τα φιλοσοφικά βιβλία. Η λογοτεχνία μπαίνει με φειδώ, γιατί «τα κριτήρια είναι αυστηρά», λέει ο Δημήτρης Πιπίνης. Στον «Ναυτίλο» «ξαναταξιδεύουν» «ξεχασμένοι τίτλοι, βιβλία που κάνουν μικρή διαδρομή και χάνονται, άλλα που αντέχουν στο χρόνο και μας τα ξαναθυμίζουν οι πελάτες μας».

Είναι «σκληροπυρηνικοί», γιατί δεν θέλουν να κοροϊδέψουν τον αναγνώστη, γι' αυτό επιλέγουν και επιλέγουν, σε βαθμό που να τους βαριέσαι. Αν τους χαρακτηρίσεις γκρινιάρηδες, δεν θα έχεις κάνει λάθος. Αλλά άμα ψάχνεις το περίεργο, το ιδιαίτερο, το δυσεύρετο, την έχεις κάνει λαχείο. Αργά ή γρήγορα θα το ανακαλύψουν - κι ας σου σπάνε τα νεύρα, αφού είναι φορές που συμπεριφέρονται σαν Πυθίες.

Ενάντια, λοιπόν, στη λογική των βιβλίων που πέφτεις πάνω τους (στα απανταχού πολυκαταστήματα), λειτουργούν ως δέκτες εξαιρετικά ευαίσθητοι και αυτή την ευαισθησία τη μεταφέρουν σε ίσης θερμοκρασίας αποδέκτες. Κυρίως άντρες οι πελατοαναγνώστες τους, με μέση ηλικία τα τριάντα χρόνια. Σ' αυτό το ανδροκρατούμενο περιβάλλον, που, όμως, δεν πάσχει από μισογυνισμό, το Μνημόνιο «χτύπησε»: Παναγιώτης Κονδύλης «Οι αιτίες της παρακμής της σύγχρονης Ελλάδας. Η καχεξία του αστικού στοιχείου στη νεοελληνική κοινωνία και ιδεολογία», Σιμόνη Βέιλ «Για την κατάργηση των κομμάτων», Ζαν Αμερί «Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση». Κι όταν ο χρόνος συμμαχεί με την «αιωνιότητα» της λογοτεχνίας, δικαίως ή αδίκως, κρατάει τους Κ. Π. Καβάφη, Αρη Αλεξάνδρου, Γιώργο Σεφέρη, Οδυσσέα Ελύτη, Νίκο Καββαδία, Γιώργο Ιωάννου. 

Του Βασίλη Καλαμαρά

Πηγή Ελευθεροτυπία

18.6.2011